O tragicznych losach limanowskich Żydów w latach okupacji hitlerowskiej mówiło się i pisało wielokrotnie. Przede wszystkim podtrzymywana była pamięć o ostatecznej Ich eksterminacji, kiedy 18 sierpnia 1942 roku doszło do likwidacji getta limanowskiego.
Od roku 2017, w każdą rocznicę tego wydarzenia, ludzie dobrej woli oraz osoby skupione wokół sądeckiego Sztetla uczestniczą w skromnym spotkaniu przy „Dołach Śmierci” na Pożarach w Starej Wsi, gdzie w dwóch egzekucjach: 1940 r. i 1942 r. zostało rozstrzelanych przez hitlerowskich zbrodniarzy około 400 Żydów. W refleksji i zadumie zapalane są znicze, symbole pamięci i szacunku…
W tym właśnie miejscu w 75. Rocznicę likwidacji getta limanowskiego Łukasz Połomski, założyciel sądeckiego Sztetla powiedział: Stojąc na pustej łące, gdzie latem 1942 r. rozstrzelano mieszkańców Limanowej, zdałem sobie sprawę, jak niewiele wiemy o tym, co się wydarzyło na tzw. Pożarach. Wymowna cisza jest przerażająca, podobnie jak pamięć o okolicznych Żydach. W Starej Wsi zamordowali Ich Niemcy, ale jeszcze gorsza jest ta druga śmierć – zapomnienia.
Od tego czasu te dwie grupy społeczne uaktywniły się i postanowiły wymazać spóźnioną pamięć o tragicznych losach limanowskich Żydów, i na trwałe wpisać ją w historię naszego miasta. Zwieńczeniem tych pionierskich działań był dzień 19 listopada 2018 r., kiedy na miejscu zbrodni w Pożarach w Starej Wsi z inicjatywy Fundacji Zapomniane oraz The Matzevah Foundation, została zagłębiona w ziemię macewa drewniana w pobliżu wspomnianych „Dołów Śmierci”. Na macewie napisano: Tu spoczywają/ Błogosławionej pamięci/Żydzi/ Zamordowani w czasach/Zagłady.
Uczestniczenie od siedmiu lat w przywołanych spotkaniach pamięci, wymiana poglądów i pogłębianie wiedzy o strasznych zbrodniach niemieckich, wywołało dyskusję we wspomnianych środowiskach
o potrzebie stałego uhonorowania tych wszystkich wydarzeń, które łączyły się z zagładą limanowskich Żydów. Powstał pomysł, aby o tych faktach przypominał jakiś stały symbol pamięci w miejscu ogólnie dostępnym. Początkowo zrodziła się inicjatywa umieszczenia tablicy pamiątkowej na murze na „Kamieńcu” przy ul. Rzecznej, dziś Jana Kilińskiego, gdzie w czasie okupacji hitlerowskiej, rozstrzeliwani byli Żydzi, a w czerwcu 1942 r. w tym rejonie utworzono getto. Wtedy to zawiązała się grupa inicjatywna, której ambicją stało się, aby te zajścia uwiecznić głębszą symboliką.
Zaproszono do grupy inicjatywnej obecnego Przewodniczącego Rady Miasta Leszka Mordarskiego, gdzie to upamiętnienie miało powstać. Przy wsparciu Urzędu Miasta Limanowa ruszyły działania związane z tym projektem. Odbyło się kilka spotkań w tym temacie. Trzeba także wspomnieć o trudnościach, jakie pojawiły się z lokalizacją utrwalenia pamięci. Były trzy propozycje. Ostatecznie został wydzielony nieduży teren, placyk nazwany „Skwerkiem pamięci” przy dawnej garbarni żydowskiej, gdzie w czerwcu 1942 r. było centrum getta limanowskiego, a obok pod murem rozstrzeliwano Żydów. Historia tego budynku jest bogata, dziś mieści się w nim Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej. Przystąpiono do procedur prawnych wyodrębnienia placyku, na którym miała być uhonorowana pamięć o zagładzie Żydów z terenu Ziemi Limanowskiej.
Na wniosek sądeckiego Sztetla oraz grupy limanowskich regionalistów, władze miasta wsparły tę inicjatywę. Po licznych dyskusjach i przemyśleniach Miasto Limanowa wydzieliło przy ul. Jana Kilińskiego działkę o powierzchni 20 m2 z przeznaczeniem użyczenia Stowarzyszeniu Sztetl z Nowego Sącza i grupie limanowskich działaczy, na miejsce pamięci o Holokauście Żydów limanowskich. Użyczenie to jednogłośnie zaakceptowała Rada Miasta. Po tych decyzjach przystąpiono do realizacji. Ogrodzenie działki na zlecenie miasta wykonała spółka Miejski Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej. Teren zaś uporządkowała jednostka budżetowa miasta Centrum Utrzymania Miejskich Obiektów (CUMO) w Limanowej. Tak więc po wielu latach zaniechań, skwerek stał się Miejscem Pamięci, prześladowań i zagłady limanowskich Żydów przez III Rzeszę oraz jej sojuszników w okresie II wojny światowej.
Projekt przygotowała architekt Urzędu Miasta Justyna Szewczyk przy współpracy z Adamem Nowakiem wydelegowanym przedstawicielem sądeckiego Sztetla (limanowian z urodzenia, dziś mieszkający w Krakowie). Głównym symbolem tego miejsca jest „Głaz Pamięci” – piaskowiec o wysokości 1,9 m z kamieniołomu w Męcinie, który został ofiarowany przez Eugeniusza Wojaka właściciela firmy „Wolimex”. Do posadowienia na miejscu pamięci przygotowany został w firmie „Pawlimex”, Pawła Wojaka i tam przez dwa miesiące był zdeponowany po wyborze w kamieniołomie męcińskim przez Pana Stanisława Ociepkę, Redaktora Naczelnego Echa Limanowskiego wraz z radnym miejskim Leszkiem Mordarskim i przy pomocy kierownika kamieniołomu Pana Hebdy.
Posadowienia głazu w miejscu pamięci dokonała 9 sierpnia 2022 r. wspomniana firma „Pawlimex” przy wsparciu firmy kamieniarskiej p. Mariana Leksana, która podjęła się prac wykończeniowych. Na głazie została umieszczona stylizowana plastycznie tablica pamiątkowa z żeliwa w kształcie macewy (żydowska stela nagrobna) o treści: „Pamięci limanowskich Żydów/ którzy przez długie lata do II wojny światowej stanowili znaczną część obywateli Limanowej/ w sierpniu 1942 r. niemal wszyscy zostali zamordowani przez Niemców w Starej Wsi oraz w obozie zagłady w Bełżcu/ w 80. rocznicę likwidacji tutejszego getta/ Limanowa, 18 sierpnia 2022 r.
Projekt i tablicę wykonał Bartłomiej Sęczawa, a sfinansowana została przez sądecki Sztetl, dzięki darczyńcom: Lindy Goldfinger Black i Adeli Goldfinger Black ze Stanów Zjednoczonych – córki śp. Mońka Goldfingera, Żyda o korzeniach limanowskich (ocalony z Holokaustu, stracił całą rodzinę, która mieszkała w Limanowej). W 74. rocznicę (2016 r.) likwidacji getta limanowskiego przybył do Limanowej z Nowego Jorku, aby uczestniczyć m. in. w modlitwie ekumenicznej na cmentarzu żydowskim w pobliżu ul. Kolejowej w Limanowej. Dwa lata później, w przeddzień rocznicy likwidacji limanowskiego getta, po niezwykle potwornej wędrówce swojego życia, zmarł 3 sierpnia 2018 r. w USA.
Do „Głazu Pamięci” prowadzi symboliczna droga śmierci ułożona z historycznych kostek granitowych pozyskanych podczas prac budowlanych przy rondzie u zbiegu ulic: Jana Pawła II, Kopernika i Kolejowej. Droga ta przed głazem jest przerwana, (fakt ten symbolizuje grys barwy czerwonej), jak przerwane zostało życie Żydów limanowskich podczas Ich Zagłady. Po tych kostkach prowadzone były kolumny Żydów do getta oraz pędzeni byli Żydzi na rozstrzelanie na cmentarz żydowski. Pozyskana kostka przechowywana była od maja 2021 r. na zaprzyjaźnionej posesji obok domu rodzinnego Jońców, gdzie urodził się ks. płk Józef Joniec. Po prawej i lewej stronie „Głazu Pamięci” na stelażach zamontowane zostały dwie plansze edukacyjne. Pierwsza ukazuje: „Historię limanowskich Żydów”, druga : „Zagładę limanowskich Żydów”. Tablice wzbogacone zostały archiwalnymi fotografiami (tekst w języku angielskim można przeczytać będąc przekierowanym przez kod QR na stronę internetową sądeckiego Sztetla). Tekst opracował Stanisław Ociepka, w konsultacji z Łukaszem Połomskim w oparciu o materiały przygotowane przez: dr Jacka Tomasza Lisa i Karola Wojtasa, historyka i regionalistę, obaj limanowianie. Plansze zaprojektowano i wykonano w „MM” firmie reklamowej Pawła Zelka. Tablice te sfinansowane zostały przez osoby związane ze środowiskiem „Echa Limanowskiego”. Projekt stelaży pod plansze informacyjne społecznie przygotował Jakub Wojtas, a wykonał je społecznie Marek Wojtas, właściciel firmy „Limstal” przy wsparciu syna Marcina. Całość powierzchni skwerku została pokryta ozdobnym szlachetnym kamieniem barwy czarnej, który na tę okoliczność sprowadził p. Bogdan Wątroba, właściciel składu budowlanego „Libudex” i przekazał je nieopłatnie. Prace wykończeniowe zrealizowała wspomniana firma kamieniarska p. Mariana Leksana z Cieniawy k. Grybowa, która okazała się firmą najtańszą.
Należy z satysfakcją powiedzieć, iż przez cały 2021 rok ludzie dobrej woli zaangażowali się bez reszty, aby uczynić zadość pamięci limanowskich Żydów, którzy przez prawie 400 lat byli mieszkańcami Limanowej. Finałem tych wszystkich zmagań stała się uroczystość 18 sierpnia 2022 r. w 80. rocznicę likwidacji limanowskiego getta, której przesłanie brzmi: „Łączy nas Pamięć”. Tę wyjątkową uroczystość, według ustalonego scenariusza, z głęboką narracją prowadziła Irena Grosicka, radna miasta Limanowa. Uroczystość rozpoczęła słowami:
Dzień dobry, Szalom alejchem (pokój wam). Witam serdecznie wszystkich, którzy odpowiedzieli na zaproszenie organizatorów dzisiejszej uroczystości i zgromadzeni są na „Kamieńcu” przed „Głazem Pamięci”. Głazem, który jest wyrazem hołdu dla mieszkańców Limanowej pochodzenia żydowskiego, zamordowanych przez Niemców w czasie II wojny światowej (…). Bogate w treści Jej wystąpienie, wzbudziły uczucia u zgromadzonych osób na uroczystości, którą prowadząca zakończyła słowami:
Szanowni Państwo kończymy dzisiejszą uroczystość. Dziękuję wszystkim, którzy zabiegali o to, aby w 80. rocznicę likwidacji getta w Limanowej umieścić i odsłonić pamiątkową tablicę, a także powiedzieć, że my limanowianie PAMIĘTAMY o Ofiarach Holokaustu.
(oprac. na podstawie materiału Echo Limanowskie, Stanisław Ociepka
(fot. Stanisław Ociepka| Na fotografii – Głaz Pamięci”)
